رایحه طیبه

نوجوان در سنيني قرار دارد كه به درستي نمي‏داند چه بايد بكند؟ كدام شيوه را در زندگي خود برگزيند؟ برخي بزرگترها به او مي‏گويند: تو هنوز بچّه‏اي! گاهي ديگران به او مي‏گويند: تو ديگر بزرگ شده‏اي چرا كار بچّه‏گانه از تو سر مي‏زند؟ او خود را در اين امر و نهي، سرزنش و عتاب، حيران مي‏بيند.

نهج‏البلاغه يكي از برترين كتابي است كه به اخ‏القرآن (برادر قرآن) شهرت يافته است. اين كتاب «آن چنان بزرگ و با عظمت است كه دست عقول بشر به اين آساني به آن نمي‏رسد. دليل آن همين است كه اين كتاب تراوش روح با عظمت كسي است كه مظهر اسم اعظم خداوند است، معلّم جبرائيل، قرآن ناطق و بزرگ‏ترينِ مفسّران و تربيت شده پيامبر عظيم‏الشّأن است.»1

سخنان حضرت علي عليه‏السلام كه نهج‏البلاغه بخشي از آن مي‏باشد، از نظر قواعد ادبي و لفظي و اخلاقي در حدّ معجزه است و تا كنون هيچ كلام بشري به پاي آن نرسيده و با آن برابري ننموده است. ابن ابي‏الحديد معتزلي ـ شارح بزرگ نهج‏البلاغه ـ در مقدّمه كتاب خود مي‏نويسد: «بحق، سخن علي عليه‏السلام فوق كلام مخلوق و دون كلام خالق مي‏باشد.»

نهج البلاغه مشحون از مواعظ و حكم آموزنده درباره موضوعات مختلف از جمله «نوجوانان» است كه به كارگيري آن، مهم‏ترين راه‏حل جهت تربيت و سعادت مي‏باشد.

در بحث «نگاه نهج‏البلاغه به نوجوانان» به محورهاي زير اشاره خواهد شد:

* الف: نوجوان و تربيت.

* ب: نوجوان و عبادت.

* ج: نوجوان و الگوپذيري.

* د: نوجوان و دوست‏يابي.

* ه: نوجوان و سياست.

* و: نوجوان و گناه.

الف) نوجوان و تربيت

در تربيت نوجوانان بايد به چند اصل تربيتي توجّه نمود؛ از جمله: شناخت مسائل اين نسل، توجّه به پايه‏هاي خُلقي اين نسل، توجّه به اصل محبت و انس و دوستي با نوجوانان و پرهيز از اعمال قدرت و اجبار.

علي عليه‏السلام دوران نوجواني را از سه جهت بسيار حسّاس بيان مي‏كند: اوّل اينكه قلب نوجوان مانند زمين، خالي و مساعد است كه هرچه در آن بكاري همان درو مي‏كني: «انّما قلب الحدث كالأرض الخالية مهما اُلقي فيها من كلّ شي‏ء قبلته»19 و دوم اينكه دوران نوجواني را زودگذر مي‏داند و گوشزد مي‏فرمايد سريعاً آن را دريابيد: «بادر شبابك قبل هرمك و صحتك قبل سقمك»20 سوم اينكه شيطان در اين زمان به نوجوان زياد روي مي‏آورد و لازم است براي آن پناهگاه خوبي در نظر گرفت كه بهترين پناهگاه، قرآن كريم، ائمه عليهم‏السلام و ادعيه مي‏باشد

علي عليه‏السلام به تربيت نفس توجّه ويژه‏اي دارد و مي‏فرمايد: «اي مردم! خودتان عهده‏دار تربيت نفس خويش باشيد و آن را از كشيده شدن به طرف هوسها و عادات ناروا باز داريد.»2 و نيز مي‏فرمايد: «زنهار! زنهار! در تربيت و سازندگي خويشتن تلاش كن».3

امام علي عليه‏السلام به پدران نيز توصيه مي‏كند:

«با فرزندان خود دوست شويد؛ زيرا مودّة الآباء قرابة بين الأبناء؛ دوستي ميان پدران سبب خويشاوندي ميان فرزندان است».4 و نيز به علت تأثير خانوده‏ها بر شخصيت نوجوانان، سفارش مي‏كند: «روابط خود را با افراد با شخصيت و اصيل و خانواده‏هاي صالح و خوش‏سابقه، برقرار ساز».5

امام تأثير محيط و جامعه را در تربيت فرزندان، به ويژه نوجوانان، گوشزد مي‏كند و مي‏فرمايد:

«واسكن الأمصار العظام فانّها جِماع المسلمين، واحذر منازل الغفلة و الجفاء و قلّة الأعوان علي طاعة اللّه؛ در شهرهاي بزرگي كه مركز اجتماع مسلمانان است، مسكن گزين و از محيط و جوامعي كه اهل غفلت و ستمكاري در آنجا هستند و يارانِ مطيع خدا كمتر در آن نواحي يافت مي‏شوند، بپرهيز.»6

ب) نوجوان و عبادت

طرز ارائه مسائل مذهبي به نوجوانان اهميت بسياري دارد. امور مذهبي را به گونه‏اي بايد به آنها ارائه داد كه آنها احساس كنند در زندگي روزمره، اين امور قابل پياده شدن است. و بايد علم و دين را توأمان به نوجوانان آموخت.

«عبادت» مهم‏ترين بخش اصول اسلام مي‏باشد و در نهج‏البلاغه به بندگي خدا و عبادت توجّه و تأكيد بيشتر شده است. عبادت اثرات دنيوي بسياري دارد كه از جمله آن آرامش رواني و سلامت نفس مي‏باشد.

علي عليه‏السلام مي‏فرمايد: «در تمام امور زندگي خود، خداوند را اطاعت كن؛ زيرا اطاعت از خداوند، بر هر كاري مقدّم است. نفس خود را به سوي عبادت بكشان و با آن مدارا كن.»7

از مهم‏ترين اركان عبادت، نماز و روزه و عمل به قرآن مي‏باشد. علي عليه‏السلام توجّه به نماز و روزه و خواندن قرآن را گوشزد فرموده، از جمله: «نماز، گناهان انسان را مي‏ريزد»8، «بهترين وسيله نزديكي به خداوند، روزه ماه مبارك رمضان است»9 و «حقّ فرزند بر پدر اين است كه نام نيكويي براي او انتخاب كند، اخلاق و ادب به او بياموزد و قرآن را به او آموزش دهد».10

ج) نوجوان و الگوپذيري

«الگوها» در تربيت، تأثير بسيار زيادي دارد و هر چقدر الگو محبوب‏تر باشد، تأثيرپذيري آن نيز بيشتر است. حضرت علي عليه‏السلام از يك طرف بهترين الگو براي نوجوان و جوان مي‏باشد، چون امام دوران كودكي و نوجواني را در كنار پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله گذراند و رفتار او را براي خود الگو قرار داده است؛ لذا مي‏فرمايد:

«پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله مرا از دوران كودكي تحت تربيت خود گرفتند و هر روز يك اخلاق نيكو را به من تعليم و دستور مي‏دادند.»11

قرآن كريم به مسلمانان خطاب مي‏فرمايد: «رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله يك الگو و سرمشق كامل مي‏باشد.» و حضرت علي عليه‏السلام و فرزندانش بهترين الگو براي نوجوانان و جوانان مي‏باشند. از اين رو با تبيين سيره زندگي امام مي‏توان امام را در تمام مراحل به عنوان الگو انتخاب كرد.

امام تأثير محيط و جامعه را در تربيت فرزندان، به ويژه نوجوانان، گوشزد مي‏كند و مي‏فرمايد: «واسكن الأمصار العظام فانّها جِماع المسلمين، واحذر منازل الغفلة و الجفاء و قلّة الأعوان علي طاعة اللّه؛ در شهرهاي بزرگي كه مركز اجتماع مسلمانان است، مسكن گزين و از محيط و جوامعي كه اهل غفلت و ستمكاري در آنجا هستند و يارانِ مطيع خدا كمتر در آن نواحي يافت مي‏شوند، بپرهيز.

بايد توجّه نمود افرادي كه در سمت مربّي و معلّم نوجوان مي‏باشند، الگوي مناسب در تربيت‏اند و نوجوان آداب زندگي را غالباً از اطرافيان ـ به ويژه مربّيان ـ فرا مي‏گيرد. پس لازم است آنها خود را با الگوي برتر تطبيق نمايند و نفس خود را اصلاح سازند، و عملاً به تربيت نسل جديد بپردازند. علي عليه‏السلام مي‏فرمايد: «هر كس كه خودش را در منصب رهبري مردم قرار دهد، لازم است قبل از تعليم ديگران، نفس خودش را اصلاح كند.»12

د) نوجوان و دوست‏يابي

نوجوان به داشتن «دوست» احساس نياز مي‏كند و از اين‏رو بايد او را در انتخاب دوست ياري نمود. دوست به حدّي در يك نوجوان تأثير دارد كه او خود را همرنگ دوستش مي‏كند و حتّي از لباس، رفتار و كلام او تقليد مي‏نمايد.

داشتن دوست، نوجوان را از تنهايي كه ممكن است افسردگي و انزوا را در برداشته باشد، مي‏رهاند. امام علي عليه‏السلام در نهج‏البلاغه به يافتن «دوستان خوب» اشاره مي‏فرمايد و تأكيد دارد كه: دوستان را ابتدا مورد آزمايش و امتحان قرار دهيد و وقتي دوستي را خوب يافتيد، او را از دست ندهيد. امام عليه‏السلام مي‏فرمايد:

«عاجزترين مردم كسي است كه از به دست آوردن دوست، ناتوان باشد و از او عاجزتر كسي است كه دوستانِ به دست آورده را ترك گويد.»13

نوجوان وقتي دوستي را يافت و يا درصدد يافتن دوستاني مي‏باشد، بايد به چند مسأله توجّه نمايد: ابتدا اينكه به آراء و افكار ديگران احترام بگذارد و خود، فردي فروتن و متواضع باشد. و ديگر اينكه در دوستي، افراط و تفريط روا ندارد كه ثمره آن، پشيماني و ثمره دورانديشي و ميانه‏روي، سلامت و رستگاري است.14 و سوم اينكه راستگو بوده و به عهد خود وفا نمايد، چون «هر كس امانت‏دار نباشد ضرر كرده و به مقصد نمي‏رسد»15 و چهارم اينكه با دوستانش خوشرو بوده و حُسن خُلق را سرمشق خود قرار دهد. امام علي عليه‏السلام مي‏فرمايد: «اكرم الحسب حُسن الخلق؛ برترين خويشاوندي، خوشرويي و حُسن خلق است.»16

اما به پيروان خود گوشزد مي‏فرمايد: «از دوستي با افرادي كه ضعيف‏العقل و بدعمل هستند، بپرهيز؛ زيرا انسان را با دوستش مي‏شناسند.»17

و يا مي‏فرمايد: «از رفاقت با كساني كه افكار و ظاهر اعمالشان ناپسنديده است، برحذر باش؛ چرا كه آدمي به رويّه و روش رفيقش خو مي‏گيرد و به افكار و اعمال او معتاد مي‏شود.»

ه) نوجوان و سياست

نوجوان و جوان كه پرجمعيت‏ترين بخش هر جامعه ـ به‏ويژه جهان‏آسيائي و آفريقائي را تشكيل مي‏دهد، طبعاً بايد با «سياست» آشنا بوده و نقش برجسته‏اي در امور اداري ايفا نمايد و نظام سياسي حاكم نيز با حُسن نيّت، اعتماد اين قشر عظيم را به خود جلب سازد.

آري، لازم است با تشكيل جلسات متعدّد، جوانان و نوجوانان را با مسائل سياسي آشنا كرده و نقش قدرت‏هاي سلطه‏گر را به آنها گوشزد نمود و آنها را آزاده بار آورد. حضرت در اين‏باره مي‏فرمايد: «بنده ديگران مباش، خداوند تو را آزاد آفريده است.»18

اما به پيروان خود گوشزد مي‏فرمايد: «از دوستي با افرادي كه ضعيف‏العقل و بدعمل هستند، بپرهيز؛ زيرا انسان را با دوستش مي‏شناسند.»

و) نوجوان و گناه

علي عليه‏السلام دوران نوجواني را از سه جهت بسيار حسّاس بيان مي‏كند: اوّل اينكه قلب نوجوان مانند زمين، خالي و مساعد است كه هرچه در آن بكاري همان درو مي‏كني: «انّما قلب الحدث كالأرض الخالية مهما اُلقي فيها من كلّ شي‏ء قبلته»19 و دوم اينكه دوران نوجواني را زودگذر مي‏داند و گوشزد مي‏فرمايد سريعاً آن را دريابيد: «بادر شبابك قبل هرمك و صحتك قبل سقمك»20 سوم اينكه شيطان در اين زمان به نوجوان زياد روي مي‏آورد و لازم است براي آن پناهگاه خوبي در نظر گرفت كه بهترين پناهگاه، قرآن كريم، ائمه عليهم‏السلام و ادعيه مي‏باشد و گرنه، گناه انسان را در دنيا و آخرت رسوا مي‏سازد و بركت را از مال او برمي‏دارد و ناراحتي‏هاي رواني را نصيبش مي‏سازد. از نظر علي عليه‏السلام هر گناهي در زندگي، آثار سوئي دارد، مثلاً: دروغ، ايمان را از انسان دور مي‏كند21؛ فحش و بدزباني، زهد را دور مي‏سازد و سخن‏چيني، رابطه دوستي را از بين مي‏برد.22

———————————–

پي‌نوشت‌ها:

1. وصيّت‏نامه سياسي ـ الهي امام خميني1.

2. نهج البلاغه، حكمت 359.

3. همان، نامه 30.

4. همان، حكمت 308.

5. مان، نامه 52 و 53.

6. همان، نامه 69.

7. همان.

8. همان، خطبه 199.

9. همان، خطبه 110.

10. همان، كلمات قصار، ش 399.

11. همان، خطبه 234.

12. همان، كلمات قصار، ش 73.

13. همان، حكمت 12.

14. همان، حكمت 181.

15. همان، خطبه 199.

16. همان، حكمت 38.

17. همان، نامه 69.

18. همان، نامه 31.

19. شرح غررالحكم، ج 3، ص 90.

20. همان، ص 249.

21. نهج‏البلاغه، خطبه 86.

22. همان، كلمات قصار، ش 239.
منبع:حسن قريشي كرين