نوجوان در سنيني قرار دارد كه به درستي نميداند چه بايد بكند؟ كدام شيوه را در زندگي خود برگزيند؟ برخي بزرگترها به او ميگويند: تو هنوز بچّهاي! گاهي ديگران به او ميگويند: تو ديگر بزرگ شدهاي چرا كار بچّهگانه از تو سر ميزند؟ او خود را در اين امر و نهي، سرزنش و عتاب، حيران ميبيند.
نهجالبلاغه يكي از برترين كتابي است كه به اخالقرآن (برادر قرآن) شهرت يافته است. اين كتاب «آن چنان بزرگ و با عظمت است كه دست عقول بشر به اين آساني به آن نميرسد. دليل آن همين است كه اين كتاب تراوش روح با عظمت كسي است كه مظهر اسم اعظم خداوند است، معلّم جبرائيل، قرآن ناطق و بزرگترينِ مفسّران و تربيت شده پيامبر عظيمالشّأن است.»1
سخنان حضرت علي عليهالسلام كه نهجالبلاغه بخشي از آن ميباشد، از نظر قواعد ادبي و لفظي و اخلاقي در حدّ معجزه است و تا كنون هيچ كلام بشري به پاي آن نرسيده و با آن برابري ننموده است. ابن ابيالحديد معتزلي ـ شارح بزرگ نهجالبلاغه ـ در مقدّمه كتاب خود مينويسد: «بحق، سخن علي عليهالسلام فوق كلام مخلوق و دون كلام خالق ميباشد.»
نهج البلاغه مشحون از مواعظ و حكم آموزنده درباره موضوعات مختلف از جمله «نوجوانان» است كه به كارگيري آن، مهمترين راهحل جهت تربيت و سعادت ميباشد.
در بحث «نگاه نهجالبلاغه به نوجوانان» به محورهاي زير اشاره خواهد شد:
* الف: نوجوان و تربيت.
* ب: نوجوان و عبادت.
* ج: نوجوان و الگوپذيري.
* د: نوجوان و دوستيابي.
* ه: نوجوان و سياست.
* و: نوجوان و گناه.
الف) نوجوان و تربيت
در تربيت نوجوانان بايد به چند اصل تربيتي توجّه نمود؛ از جمله: شناخت مسائل اين نسل، توجّه به پايههاي خُلقي اين نسل، توجّه به اصل محبت و انس و دوستي با نوجوانان و پرهيز از اعمال قدرت و اجبار.
علي عليهالسلام دوران نوجواني را از سه جهت بسيار حسّاس بيان ميكند: اوّل اينكه قلب نوجوان مانند زمين، خالي و مساعد است كه هرچه در آن بكاري همان درو ميكني: «انّما قلب الحدث كالأرض الخالية مهما اُلقي فيها من كلّ شيء قبلته»19 و دوم اينكه دوران نوجواني را زودگذر ميداند و گوشزد ميفرمايد سريعاً آن را دريابيد: «بادر شبابك قبل هرمك و صحتك قبل سقمك»20 سوم اينكه شيطان در اين زمان به نوجوان زياد روي ميآورد و لازم است براي آن پناهگاه خوبي در نظر گرفت كه بهترين پناهگاه، قرآن كريم، ائمه عليهمالسلام و ادعيه ميباشد
علي عليهالسلام به تربيت نفس توجّه ويژهاي دارد و ميفرمايد: «اي مردم! خودتان عهدهدار تربيت نفس خويش باشيد و آن را از كشيده شدن به طرف هوسها و عادات ناروا باز داريد.»2 و نيز ميفرمايد: «زنهار! زنهار! در تربيت و سازندگي خويشتن تلاش كن».3
امام علي عليهالسلام به پدران نيز توصيه ميكند:
«با فرزندان خود دوست شويد؛ زيرا مودّة الآباء قرابة بين الأبناء؛ دوستي ميان پدران سبب خويشاوندي ميان فرزندان است».4 و نيز به علت تأثير خانودهها بر شخصيت نوجوانان، سفارش ميكند: «روابط خود را با افراد با شخصيت و اصيل و خانوادههاي صالح و خوشسابقه، برقرار ساز».5
امام تأثير محيط و جامعه را در تربيت فرزندان، به ويژه نوجوانان، گوشزد ميكند و ميفرمايد:
«واسكن الأمصار العظام فانّها جِماع المسلمين، واحذر منازل الغفلة و الجفاء و قلّة الأعوان علي طاعة اللّه؛ در شهرهاي بزرگي كه مركز اجتماع مسلمانان است، مسكن گزين و از محيط و جوامعي كه اهل غفلت و ستمكاري در آنجا هستند و يارانِ مطيع خدا كمتر در آن نواحي يافت ميشوند، بپرهيز.»6
ب) نوجوان و عبادت
طرز ارائه مسائل مذهبي به نوجوانان اهميت بسياري دارد. امور مذهبي را به گونهاي بايد به آنها ارائه داد كه آنها احساس كنند در زندگي روزمره، اين امور قابل پياده شدن است. و بايد علم و دين را توأمان به نوجوانان آموخت.
«عبادت» مهمترين بخش اصول اسلام ميباشد و در نهجالبلاغه به بندگي خدا و عبادت توجّه و تأكيد بيشتر شده است. عبادت اثرات دنيوي بسياري دارد كه از جمله آن آرامش رواني و سلامت نفس ميباشد.
علي عليهالسلام ميفرمايد: «در تمام امور زندگي خود، خداوند را اطاعت كن؛ زيرا اطاعت از خداوند، بر هر كاري مقدّم است. نفس خود را به سوي عبادت بكشان و با آن مدارا كن.»7
از مهمترين اركان عبادت، نماز و روزه و عمل به قرآن ميباشد. علي عليهالسلام توجّه به نماز و روزه و خواندن قرآن را گوشزد فرموده، از جمله: «نماز، گناهان انسان را ميريزد»8، «بهترين وسيله نزديكي به خداوند، روزه ماه مبارك رمضان است»9 و «حقّ فرزند بر پدر اين است كه نام نيكويي براي او انتخاب كند، اخلاق و ادب به او بياموزد و قرآن را به او آموزش دهد».10
ج) نوجوان و الگوپذيري
«الگوها» در تربيت، تأثير بسيار زيادي دارد و هر چقدر الگو محبوبتر باشد، تأثيرپذيري آن نيز بيشتر است. حضرت علي عليهالسلام از يك طرف بهترين الگو براي نوجوان و جوان ميباشد، چون امام دوران كودكي و نوجواني را در كنار پيامبر اكرم صلياللهعليهوآله گذراند و رفتار او را براي خود الگو قرار داده است؛ لذا ميفرمايد:
«پيامبر صلياللهعليهوآله مرا از دوران كودكي تحت تربيت خود گرفتند و هر روز يك اخلاق نيكو را به من تعليم و دستور ميدادند.»11
قرآن كريم به مسلمانان خطاب ميفرمايد: «رسول خدا صلياللهعليهوآله يك الگو و سرمشق كامل ميباشد.» و حضرت علي عليهالسلام و فرزندانش بهترين الگو براي نوجوانان و جوانان ميباشند. از اين رو با تبيين سيره زندگي امام ميتوان امام را در تمام مراحل به عنوان الگو انتخاب كرد.
امام تأثير محيط و جامعه را در تربيت فرزندان، به ويژه نوجوانان، گوشزد ميكند و ميفرمايد: «واسكن الأمصار العظام فانّها جِماع المسلمين، واحذر منازل الغفلة و الجفاء و قلّة الأعوان علي طاعة اللّه؛ در شهرهاي بزرگي كه مركز اجتماع مسلمانان است، مسكن گزين و از محيط و جوامعي كه اهل غفلت و ستمكاري در آنجا هستند و يارانِ مطيع خدا كمتر در آن نواحي يافت ميشوند، بپرهيز.
بايد توجّه نمود افرادي كه در سمت مربّي و معلّم نوجوان ميباشند، الگوي مناسب در تربيتاند و نوجوان آداب زندگي را غالباً از اطرافيان ـ به ويژه مربّيان ـ فرا ميگيرد. پس لازم است آنها خود را با الگوي برتر تطبيق نمايند و نفس خود را اصلاح سازند، و عملاً به تربيت نسل جديد بپردازند. علي عليهالسلام ميفرمايد: «هر كس كه خودش را در منصب رهبري مردم قرار دهد، لازم است قبل از تعليم ديگران، نفس خودش را اصلاح كند.»12
د) نوجوان و دوستيابي
نوجوان به داشتن «دوست» احساس نياز ميكند و از اينرو بايد او را در انتخاب دوست ياري نمود. دوست به حدّي در يك نوجوان تأثير دارد كه او خود را همرنگ دوستش ميكند و حتّي از لباس، رفتار و كلام او تقليد مينمايد.
داشتن دوست، نوجوان را از تنهايي كه ممكن است افسردگي و انزوا را در برداشته باشد، ميرهاند. امام علي عليهالسلام در نهجالبلاغه به يافتن «دوستان خوب» اشاره ميفرمايد و تأكيد دارد كه: دوستان را ابتدا مورد آزمايش و امتحان قرار دهيد و وقتي دوستي را خوب يافتيد، او را از دست ندهيد. امام عليهالسلام ميفرمايد:
«عاجزترين مردم كسي است كه از به دست آوردن دوست، ناتوان باشد و از او عاجزتر كسي است كه دوستانِ به دست آورده را ترك گويد.»13
نوجوان وقتي دوستي را يافت و يا درصدد يافتن دوستاني ميباشد، بايد به چند مسأله توجّه نمايد: ابتدا اينكه به آراء و افكار ديگران احترام بگذارد و خود، فردي فروتن و متواضع باشد. و ديگر اينكه در دوستي، افراط و تفريط روا ندارد كه ثمره آن، پشيماني و ثمره دورانديشي و ميانهروي، سلامت و رستگاري است.14 و سوم اينكه راستگو بوده و به عهد خود وفا نمايد، چون «هر كس امانتدار نباشد ضرر كرده و به مقصد نميرسد»15 و چهارم اينكه با دوستانش خوشرو بوده و حُسن خُلق را سرمشق خود قرار دهد. امام علي عليهالسلام ميفرمايد: «اكرم الحسب حُسن الخلق؛ برترين خويشاوندي، خوشرويي و حُسن خلق است.»16
اما به پيروان خود گوشزد ميفرمايد: «از دوستي با افرادي كه ضعيفالعقل و بدعمل هستند، بپرهيز؛ زيرا انسان را با دوستش ميشناسند.»17
و يا ميفرمايد: «از رفاقت با كساني كه افكار و ظاهر اعمالشان ناپسنديده است، برحذر باش؛ چرا كه آدمي به رويّه و روش رفيقش خو ميگيرد و به افكار و اعمال او معتاد ميشود.»
ه) نوجوان و سياست
نوجوان و جوان كه پرجمعيتترين بخش هر جامعه ـ بهويژه جهانآسيائي و آفريقائي را تشكيل ميدهد، طبعاً بايد با «سياست» آشنا بوده و نقش برجستهاي در امور اداري ايفا نمايد و نظام سياسي حاكم نيز با حُسن نيّت، اعتماد اين قشر عظيم را به خود جلب سازد.
آري، لازم است با تشكيل جلسات متعدّد، جوانان و نوجوانان را با مسائل سياسي آشنا كرده و نقش قدرتهاي سلطهگر را به آنها گوشزد نمود و آنها را آزاده بار آورد. حضرت در اينباره ميفرمايد: «بنده ديگران مباش، خداوند تو را آزاد آفريده است.»18
اما به پيروان خود گوشزد ميفرمايد: «از دوستي با افرادي كه ضعيفالعقل و بدعمل هستند، بپرهيز؛ زيرا انسان را با دوستش ميشناسند.»
و) نوجوان و گناه
علي عليهالسلام دوران نوجواني را از سه جهت بسيار حسّاس بيان ميكند: اوّل اينكه قلب نوجوان مانند زمين، خالي و مساعد است كه هرچه در آن بكاري همان درو ميكني: «انّما قلب الحدث كالأرض الخالية مهما اُلقي فيها من كلّ شيء قبلته»19 و دوم اينكه دوران نوجواني را زودگذر ميداند و گوشزد ميفرمايد سريعاً آن را دريابيد: «بادر شبابك قبل هرمك و صحتك قبل سقمك»20 سوم اينكه شيطان در اين زمان به نوجوان زياد روي ميآورد و لازم است براي آن پناهگاه خوبي در نظر گرفت كه بهترين پناهگاه، قرآن كريم، ائمه عليهمالسلام و ادعيه ميباشد و گرنه، گناه انسان را در دنيا و آخرت رسوا ميسازد و بركت را از مال او برميدارد و ناراحتيهاي رواني را نصيبش ميسازد. از نظر علي عليهالسلام هر گناهي در زندگي، آثار سوئي دارد، مثلاً: دروغ، ايمان را از انسان دور ميكند21؛ فحش و بدزباني، زهد را دور ميسازد و سخنچيني، رابطه دوستي را از بين ميبرد.22
———————————–
پي‌نوشت‌ها:
1. وصيّتنامه سياسي ـ الهي امام خميني1.
2. نهج البلاغه، حكمت 359.
3. همان، نامه 30.
4. همان، حكمت 308.
5. مان، نامه 52 و 53.
6. همان، نامه 69.
7. همان.
8. همان، خطبه 199.
9. همان، خطبه 110.
10. همان، كلمات قصار، ش 399.
11. همان، خطبه 234.
12. همان، كلمات قصار، ش 73.
13. همان، حكمت 12.
14. همان، حكمت 181.
15. همان، خطبه 199.
16. همان، حكمت 38.
17. همان، نامه 69.
18. همان، نامه 31.
19. شرح غررالحكم، ج 3، ص 90.
20. همان، ص 249.
21. نهجالبلاغه، خطبه 86.
22. همان، كلمات قصار، ش 239.
منبع:حسن قريشي كرين